Kto płaci najwięcej?
Biedni. Obciążenia podatkowe nakładane są w Polsce na gospodarstwa domowe słabiej uposażone, zamożniejsi płacą mniej.
Bo stosują triki? Uciekają do rajów podatkowych?
Bez żadnych trików. Nasz system podatkowy jest tak skonstruowany, że bardziej obciąża tych, którzy zarabiają miesięcznie od 2 do 5 tysięcy złotych brutto. Powyżej 10 tysięcy obciążenie podatkami wyraźnie spada. System udaje, że jest odwrotnie. Ale tylko udaje.
Jak?
Sprytnie. Polska na tle innych krajów Unii ma specyficzny tzw. miks podatkowy, czyli rozkład wpływów do budżetu z różnych typów podatków. Nasze państwo najwięcej czerpie z podatków pośrednich, które płacimy za pośrednictwem sklepów przy każdym zakupie. Chodzi przede wszystkim o VAT i akcyzę. Natomiast z podatków bezpośrednich, które każdy płaci w urzędzie skarbowym - chodzi przede wszystkim o podatek od dochodów osobistych PIT i od dochodów firm CIT - budżet uzyskuje stosunkowo mniej. W wielu państwach Unii wpływy z podatków pośrednich i bezpośrednich są do siebie zbliżone. U nas wpływy budżetowe z VAT i akcyzy są prawie dwa razy wyższe od wpływów z podatków dochodowych.
I co z tego wynika?
Podatki pośrednie są regresywne, czyli bardziej obciążają osoby niezamożne i średniaków.
Na przykładzie.
Ok. Powiedzmy, że ja zarabiam trzy tysiące miesięcznie na rękę, a pan 30 tysięcy. Ja co miesiąc wszystko wydam na życie: jedzenie, środki czystości, ubrania, czynsz, prąd, benzynę, rachunki. Zapłacę więc VAT i akcyzę od całości swoich dochodów. Pan wyda na życie 10 tysięcy, a resztę sobie odłoży, więc VAT i akcyzę zapłaci jedynie od części dochodów.
Podatki pośrednie działają jak cep, obciążają każdego dzień po dniu, godzina po godzinie, idzie się do sklepu i płaci podatek. Niby to sprawiedliwe, bo każdy tyle samo zapłaci. Tyle że osoby mniej zamożne w sklepach co miesiąc zostawiają wszystko. Im większą część dochodów ktoś musi wydawać na życie, tym bardziej te podatki go obciążają.
Wróćmy do przykładu. Panu co miesiąc zostanie 20 tysięcy, włoży je pan do banku albo na giełdę. Jest mnóstwo sposobów inwestowania.
Przecież zapłacę od takich inwestycji podatek Belki.
No skąd. Dopiero jak pan coś na giełdzie zarobi, to państwo pobierze 19 proc. od tej górki.
Ale wcześniej od całości dochodów zapłacę PIT, który jest progresywny. Obejmie mnie wyższa stawka 32 proc.
Cierpliwości. Policzmy najpierw moje i pańskie obciążenia podatkami pośrednimi. Podstawowa stawka VAT w Polsce wynosi 23 proc. Należy do najwyższych w Unii. Oczywiście rożne towary objęte są różnymi stawkami i żeby to uśrednić musimy uwzględnić tzw. koszyk wydatków. Ja z moimi trzema tysiącami miesięcznie dużą część pensji wydam na żywność, gdzie obowiązuje obniżona stawka, ale średnie opodatkowanie mojej pensji VAT-em i akcyzą wyniesie około 15 proc. Z kolei pan kupi więcej towarów luksusowych objętych najwyższą stawką i średnio zapłaci około 19 proc. Podsumowując: ja od całości swoich dochodów zapłacę 15 proc. podatków pośrednich, a pan - zaledwie 6,3 proc.
Dlaczego 6,3?
Wydał pan na zakupy 10 tysięcy i zapłacił 1,9 tysiąca podatków pośrednich (19 proc.). Ale całość pańskich miesięcznych dochodów to 30 tysięcy. 1,9 tysiąca od 30 tysięcy dochodu to po zaokrągleniu 6,3 procenta.
Można tak to liczyć?
Trzeba. Podatki pośrednie są regresywne, a skoro nasze państwo główną część dochodów czerpie właśnie z nich, to cały system podatkowy staje się regresywny, czyli silniej obciąża osoby mniej zamożne. Nasz system jest tak skonstruowany, żebyśmy tego nie zauważali. Tylko na papierze mamy podatki progresywne. Stawka 32 proc. dla zamożnych to udawanie progresji.
Dlaczego udawanie?
Bo podatki dochodowe dla całości systemu są po prostu mniej istotne niż VAT na setkach wyrzucanych do kosza paragonów. Wpływy budżetowe z PIT i CIT stanowią u nas tylko 7 proc. PKB. Tymczasem to właśnie podatki dochodowe są narzędziem, które pozwala trafnie opodatkować dochód, czyli nieco więcej wziąć od dobrze zarabiających, a nieco mniej od zarabiających słabiej.
W dodatku wyższy próg podatkowy - 32 proc. dla zarabiających powyżej 85 tysięcy rocznie - to fikcja. Mało kto go płaci. Ponad 97 proc. podatników objętych jest stawką 18 proc., czyli de facto mamy w Polsce podatek liniowy. Jeśli na regresywność podatku VAT i akcyzy nałożymy bardzo spłaszczony prawie liniowy PIT, to suma tych dwóch wektorów będzie regresywna. Efekt końcowy jest taki, że zamożniejsi płacą niższe podatki niż biedniejsi.
Dlaczego tych 32 proc. prawie nikt nie płaci?
Bo próg dochodowy celowo został ustalony dość wysoko na poziomie 85 528 zł. Tymczasem pensje w Polsce wciąż są niskie i niewiele osób zarabia ponad 7 tys. zł miesięcznie brutto.
Poza tym mamy w systemie dziurę: PIT liniowy na samozatrudnieniu. Osoby zarabiające kilkadziesiąt lub kilkaset tysięcy miesięcznie zakładają jednoosobowe firmy. Dotyczy to zwłaszcza wolnych zawodów, doradców ekonomicznych, prawników, architektów, dziennikarzy. I płacą liniowy PIT 19 proc. plus stałą składkę na ZUS 1200 zł.
Możemy to policzyć na kolejnym przykładzie. Znany aktor, który zarabia 100 tysięcy miesięcznie na samozatrudnieniu powinien zapłacić 19 proc. liniowego PIT. Ale w ramach jednoosobowej firmy sporo rzeczy wrzuci sobie w koszty, więc jego realne opodatkowanie wyniesie około 14 proc. Musi jeszcze zapłacić ten tysiąc z ogonkiem na ZUS, co stanowi około 1 proc. jego dochodów. W sumie jego obciążenie daninami na rzecz państwa wyniesie 15 proc. A teraz weźmy pielęgniarkę zatrudnioną w szpitalu na etacie z pensją 4200 brutto. Państwo na starcie zabiera jej 29 proc. tej kwoty, jeśli policzyć łącznie podatek PIT, wszystkie składki na ZUS i składkę zdrowotną.
Można to liczyć łącznie?
Teoretycznie nie. Według podręczników, z których uczymy studentów na wydziałach ekonomii, PIT to podatek bezzwrotny, a składki ZUS to zwrotny rodzaj daniny, bo kiedyś będzie z tego emerytura. Ale tak naprawdę mają wiele wspólnych cech, np. są przymusowe - nie można przecież ZUS-u nie zapłacić, no i tak jak podatek obciąża on dochód.
Reasumując: zamożny aktor - 15 proc. obciążeń. Pielęgniarka - 29 proc. Sprawiedliwe?
Nie bardzo.
No to idźmy dalej. Nasza pielęgniarka na rękę dostanie trzy tysiące, więc pewnie wszystko wyda na życie. Zapłaci akcyzę i VAT - już żeśmy to wcześniej uśredniali - w wysokości około 15 proc. Razem jej obciążenia na rzecz państwa będą stanowić 40 proc. dochodu (29 proc. od całej pensji brutto i 15 proc. od dochodu netto).
Aktor po zapłaceniu PIT i składki ZUS ma na rękę 85 tysięcy. Powiedzmy, że co miesiąc wyda z tego 20 tysięcy, kupi sporo luksusowych towarów, więc jego uśredniona stawka VAT i akcyzy wyniesie około 19 proc. Ale jeśli uwzględnić cały jego dochód netto - czyli 85 tysięcy - to realne obciążenie podatkami pośrednimi wyniesie 4,5 proc. W sumie obciążenia aktora na rzecz państwa to niecałe 19 proc. (15 proc. PIT i ZUS od dochodu brutto oraz 4,5 proc. VAT i akcyzy od całości dochodu netto). Reasumując: pielęgniarka - 40 proc., wzięty aktor - 19 proc. Podoba się to panu?
Nie wiem. Przecież aktor wpłaci do budżetu państwa prawie 19 tysięcy podatków co miesiąc, a pielęgniarka tylko 1650 zł.
Zgoda. Tylko to nie jest argument. Po pierwsze takich ludzi jak pielęgniarka - czyli zarabiających 3-6 tysięcy miesięcznie - jest większość. I to oni utrzymują budżet, a nie aktorzy-celebryci. Po drugie zabieranie średniakom 40 proc. dochodów jest nieroztropne, bo to zabijanie klasy średniej, której potrzebujemy. Obciążenia powinny być rozłożone bardziej sprawiedliwie.
Ale co znaczy bardziej sprawiedliwie?
Progresywnie. Obciążeń podatkowych nie wyraża się w kwotach nominalnych, tylko w procentach właśnie dlatego, żeby sprawdzić obciążenie. Dopiero wówczas pojawia się rzeczywista ofiara ponoszona przez podatnika.
Czy poza argumentami moralnymi, że bogaci powinni się bardziej dzielić i tak dalej, są jakieś argumenty ekonomiczne za obciążaniem zamożniejszych wyższymi stawkami?
Są. Na przykład prawo malejącej krańcowej użyteczności dochodów, które pokazuje, że im więcej zarabiamy, tym mniejszą użyteczność ma dla nas kolejny dochód.
Czyli?
Wróćmy do przykładu z początku naszej rozmowy: ja zarabiam trzy tysiące miesięcznie na rękę, a pan 30 tysięcy. Nagle oboje dostajemy podwyżkę tysiąc złotych. Dla mnie to będzie ogromna zmiana zamożności, która spowoduje przeobrażenie struktury moich wydatków, a pan nawet tej kwoty nie zauważy.
Podobnie jest z podatkami. Jeśli państwo zabierze mi 10 procent - czyli trzysta złotych - zauważę to w kieszeni. Z czegoś będę musiała zrezygnować, na przykład nie pójdę z dzieckiem do kina. Jeśli z kolei panu państwo zabierze dużo więcej - na przykład 30 procent dochodu, czyli dziewięć tysięcy złotych - nadal zostanie panu 21 tysięcy co miesiąc do wydania. I zasadniczo dla pańskiej jakości życia nie będzie ten podatek szkodliwy. Stąd zgoda w świecie zachodnim, że osoby zamożniejsze powinny płacić wyższe stawki procentowe.
I nie chodzi tu tylko o sprawiedliwość, ale o dobro całej gospodarki. Wzrost PKB generują te gospodarstwa domowe, które wydają pieniądze. Jeśli więc państwo chce pobudzać wzrost, powinno więcej zostawić w kieszeniach tym, którzy całe swoje dochody - lub prawie całe - przeznaczają na konsumpcję. Interes wtedy się kręci, gdy klasa średnia i klasa niższa mają więcej na życie. Jeśli natomiast grupy te dociąża się podatkami, a obniża stawki ludziom zamożnym, to gospodarka zwalnia. Pieniądze zamożnych lądują w bankach, na kontach, w instrumentach finansowych. Mogą najwyżej nakręcać bańkę spekulacyjną.
Niekoniecznie. Pieniądze zamożnych lądują w bankach, które dzięki temu mają środki na udzielanie kredytów firmom na inwestycje.
Ten mechanizm już tak nie działa. Jeśli spojrzeć na światowy system finansowy, to pieniądze nie płyną z banków do firm w formie kredytów, tylko w kierunku przeciwnym.
Międzynarodowe korporacje - patrząc globalnie - mają mnóstwo gotówki, wręcz siedzą na nadwyżkach. Mogłyby znacznie zwiększyć swoje moce produkcyjne, zbudować nowe fabryki, ale nie robią tego, bo nie mają aż takiego zbytu na swoje towary czy usługi. Tę górę zaoszczędzonych pieniędzy wciskają więc na rynki finansowe. "Zróbcie z tym coś" - mówią do bankierów - "żebyśmy mieli dochód przynajmniej 10 proc. rocznie". Banki oczywiście pieniądze biorą i cierpią na tzw. nadpłynność. Część inwestują w rozmaite instrumenty finansowe, a część przeznaczają na kredyty konsumpcyjne, czyli pożyczają gospodarstwom domowym.
I co z tym złego?
Góra prywatnych długów, która spowodowała kryzys finansowy 2008 roku.
Kiedyś drobni ciułacze nieśli do banków swoje drobne nadwyżki, które kumulowały się w kapitał służący bankom do udzielania kredytów firmom. Teraz wielkie firmy przynoszą do banków swoje wielkie nadwyżki, które następnie finansują potrzeby konsumpcyjne klasy średniej. Można to porównać do odkurzacza, który zwariował i pompuje powietrze odwrotnie.
Czyli klasa średnia zaczęła żyć na kredyt?
Tak. Bo musi. Nie chodzi o to, że średniakom się w głowach poprzewracało, zaczęli brać kredyty na większe domy i samochody. W świecie zachodnim przestały rosnąć zarobki. W Stanach - jeśli spojrzeć na medianę dochodów - mężczyźni zarabiają mniej niż 40 lat temu: w 1974 roku było to średnio 39 tys. dolarów rocznie po uwzględnieniu siły nabywczej dolara, dziś jest to 38 tysięcy dolarów. Firma doradcza McKinsey jeden ze swoich raportów zatytułowała "Biedniejsi niż rodzice". Policzyli, że realny dochód gospodarstw domowych w 25 najlepiej rozwiniętych krajach zachodnich w ciągu ostatniej dekady albo stanął w miejscu, albo się zmniejszył. Z prognoz wynika, że w kolejnej dekadzie aż 80 proc. pracowników nie zobaczy wzrostu wynagrodzeń. Zjawisko stagnacji płac klasy średniej i klasy niższej dotyka wielu krajów Zachodu.
W Polsce tak nie jest.
Na razie. Startowaliśmy z bardzo niskiego poziomu płac, więc one rosną, ale nie jesteśmy samotną wyspą i zjawisko stagnacji dochodów pojawi się też u nas.
Klasa średnia na Zachodzie chce żyć na podobnym poziomie, co dawniej, w dodatku musi opłacić rosnące koszty edukacji dzieci, rosnące koszty opieki zdrowotnej, mieszkań. Nie mogąc sfinansować wszystkich swoich potrzeb ze wzrostu pensji, zaczyna to robić z kredytów. Podobnie zresztą zachowują się rządy. Idą do banków i pożyczają pieniądze, bo z podatków nie są w stanie sfinansować rosnących kosztów usług publicznych.
I co z tym robić?
Tym ważniejsza staje się progresja podatkowa. Żeby strumień pieniędzy przekierować na wzrost konsumpcji, co z kolei pobudzi inwestycje firm, trzeba dodać klasie średniej i słabo zarabiającym. Bo oni te pieniądze wydadzą. Jeśli natomiast obniża się podatki zamożnym, zostawia im w kieszeni coraz większą część dochodów, to pieniądze lądują w bankach. I będą dodatkowo napędzać źle działający mechanizm.
W Polsce mamy niską stopę oszczędności. Prawie wszyscy nasi ekonomiści twierdzą, że trzeba zachęcić ludzi do oszczędzania, to samo mówi Morawiecki. Wtedy banki będą miały więcej pieniędzy na kredyty dla firm.
Już mają. Nasze banki co roku wykazują nadpłynność finansową w wysokości około 20 mld złotych. Ale ok., zgadzam się. Rzeczywiście istnieje w Polsce - kraju wciąż niezbyt zamożnym - konieczność budowania oszczędności, tyle że na poziomie mikro, czyli w budżetach domowych klasy średniej. Bo, gdy ludzie zgromadzą jakieś zaskórniaki, to mają poczucie bezpieczeństwa. Są wtedy bardziej skłonni do ryzyka, aktywności, zmiany pracy, stać ich na przeprowadzkę do innego miasta. Tyle że nasz system podatkowy absolutnie temu nie sprzyja, jeśli mniej zamożnych i średniaków bardziej uderza po kieszeni.
Czy nas ktokolwiek zapytał o to, czy chcemy Polski, w której zamożni są mniej obciążeni podatkami niż biedni? A jednak tak się stało. Widziałam badania zrobione wśród studentów ekonomii, zapytano ich, które podatki powinny w największym stopniu zasilać budżet państwa. Większość odpowiada, że VAT, bo jest "wygodny w obsłudze". To prawda, że łatwiej go ściągnąć niż podatki dochodowe. Ale nie mówi się jednocześnie, że wysoki VAT wpływa na nasze życie społeczne, zwiększa nierówności, bo jest podatkiem regresywnym.
Może Polacy chcą, żeby osoby zamożne płaciły mało?
Moim zdaniem nie. Po prostu Polacy nie wiedzą, że podatki postawiono na głowie. Gdyby Kowalski wiedział, to by się wkurzył.
A politycy wiedzą?
Nie jestem przekonana. Wyznają idee, które pewnych rzeczy nie pozwalają im widzieć. Poza tym bagatelizują problem. "Jeżeli nikt nie protestuje, jeżeli tak jest wygodnie, to po co to ruszać?"
Za każdym razem, gdy ktoś chce zmienić system podatkowy, zaczynają się populistyczne krzyki o podnoszeniu danin, gnębieniu podatników, te wszystkie okrzyki grozy. Od początku system został zbudowany źle, a potem go jeszcze psuto.
Proszę spojrzeć na systemy podatkowe krajów wysokorozwiniętych. Te stare dojrzałe demokracje wybrały progresywne podatki dochodowe i to wcale nie teraz, kiedy są już zamożne. W czasach najszybszego rozwoju po drugiej wojnie światowej w USA czy Niemczech obowiązywała solidna progresja. W Ameryce krańcowa stawka sięgała 90 proc. dochodów. Natomiast niedojrzałe demokracje, na przykład Rosja, mają podatki liniowe. Idea podatku liniowego była popularna głównie w krajach nowo wstępujących do UE. To nie przypadek, że dojrzałe demokracje nie uległy tej modzie.
A gdyby pani dostała do ręki władzę Kaczyńskiego, to co by pani z podatkami zrobiła?
Takich zmian nie da się przeprowadzić wbrew ludziom na rympał. Najpierw trzeba zerwać z przekonaniem, że podatki mają pełnić wyłącznie funkcję fiskalną, czyli napełniać budżet. Wiem, że tego uczymy na studiach ekonomicznych, że tak piszą autorzy prawie wszystkich podręczników. Ale to nie jest prawda od podatkach. Podatki - czy tego chcemy czy nie - pełnią również funkcję społeczną: mogą zmniejszać nierówności dochodowe.
Czyli co powinniśmy w Polsce zrobić?
Wprowadzić kilka progów podatkowych. Co najmniej pięć.
Najwyższy jaki?
Nie straszyć. 48 proc. to maksimum. Sądzę, że to by Polacy zaakceptowali. I na to nałożyć kwotę wolną od opodatkowania, wyznaczoną rozsądnie, czyli na poziomie minimum socjalnego. Obecnie - mimo ostatnich zmian - kwota wolna nie starcza na przeżycie. To niemoralne zabierać pieniądze komuś, kto nie jest w stanie za to przeżyć.
Jak ustawić progi? Teraz mamy jeden: 85 tysięcy rocznie.
Odpowiedziałabym, gdybym znała dokładny rozkład dochodów w Polsce. Ale to nie jest przez służby państwowe wystarczająco dobrze badane, a dane, które istnieją, nie są przez ministerstwo finansów publikowane.
Na pewno nie ma sensu ustanawiać 75 proc. stawki podatku dla stu czy dwustu najbogatszych osób. Po co denerwować społeczeństwo? Partia Razem głupio przestrzeliła. Co prawda mogę sobie wyobrazić stawkę podatku nawet 100 procent od dochodów rocznych powyżej 10 milionów złotych. Czy to będzie bolesne? Nie. Po prostu nie będą prezesi wypłacać sobie pensji ponad ten próg. Ale nie ma sensu zgłaszać takich pomysłów, bo cała dyskusja ograniczy się do okrzyków grozy i straszenia komunizmem.
Co jeszcze trzeba zrobić?
Stopniowo obniżać stawkę podstawową VAT z 23 do 15 proc. I równocześnie podnosić stawkę preferencyjną VAT także do 15 proc., żeby skończyć z bałaganem i nadużyciami przy stosowaniu zróżnicowanych stawek. Uważam, że przy obecnej strukturze konsumpcji budżety gospodarstw domowych potrzebowałyby około 10 lat, żeby bezboleśnie dostosować się do takiej jednolitej stawki.
W badaniu budżetów polskich gospodarstw domowych widać, jak ogromne rozwarstwienie dochodowe panuje na wsi. Mamy wegetującą biedotę i rolników multimilionerów. Jedni i drudzy nie płacą podatków! Trzeba uruchomić opodatkowanie dochodu od działalności rolniczej. Podatek dochodowy - w przeciwieństwie do VAT - da się tak skonstruować, że ci z niskimi dochodami nie będą go płacić.
Jeszcze coś?
Podatek katastralny. Powinien zastąpić kompletnie niefunkcjonalny podatek od nieruchomości. Tu jest ukryty spory potencjał dochodowy, który oceniam na kilkanaście miliardów złotych rocznie. Kataster polega na tym, że służby podatkowe wyceniają wszystkie nieruchomości, grunty i w zależności od ich wartości płaci się różne stawki. Nie chodzi o to, żeby więcej zapłacili niezbyt zamożni właściciele mieszkań i małych domków. Ale jeśli masz trzy mieszkania w apartamentowcu w centrum miasta - płać solidną stawkę. Masz duży plac w centrum Warszawy - płać. Im większa wartość, tym wyższa stawka. "Państwo chce wydoić emerytów, którzy mają mieszkania" - piszą tabloidy, gdy zaczyna się jakakolwiek dyskusja o podatku katastralnym. Przecież można go tak ustawić, żeby emerytka płaciła tyle samo, co płaci teraz. Ale dlaczego ktoś, kto zgromadził dziesięć drogich apartamentów i trzydzieści działek ma być objęty identyczną stawką jak właściciel kawalerki?
Kolejny skandal: w Polsce nie mamy podatku od spadków i darowizn.
Bo dlaczego wnuczek, któremu babcia zapisała mieszkanie, ma płacić od tego podatek.
O, to, to. Bzdura. Kiedyś było tak, że do stu metrów powierzchni mieszkania podatku spadkowego się nie płaciło. Można do tego wrócić. Po co nam sztywny system, w którym dzieci bogaczy przejmując po rodzicach firmy i nieruchomości nie płacą ani grosza?
Nie czuje się pani osamotniona z takimi poglądami?
Już nie tak bardzo, jak w Polsce okresu transformacji. Coraz więcej ekonomistów myśli podobnie. Dużo bardziej pozamykani są studenci. "Dlaczego wyśmiewacie podatki?" - pytam na zajęciach. "Bo państwo marnotrawi pieniądze i wydaje niepotrzebnie". Ale kiedy zamyka się parasol ochronny rodziców i otwiera parasol ochronny państwa, to zmieniają poglądy. Nagle państwo okazuje się potrzebne.
W polskiej przestrzeni publicznej ciągle panuje antypodatkowa propaganda. To promieniuje na nasze życie społeczne. Tak są wykształceni czterdziestolatkowie: im mniejsze podatki, tym lepiej, a państwo powinno być jak najchudsze. Bardzo apetyczna ideologia, ale głównie dla zamożnych.
* Hanna Kuzińska (1951) jest ekonomistą, specjalistką od finansów publicznych i systemów podatkowych, obecnie wykłada w Akademii im. Leona Koźmińskiego.
