"Ideologia gender" - kto wymyślił tę zbitkę?
Watykan. W połowie lat 90. odbyły się dwie międzynarodowe konferencje ONZ-owskie - w Kairze i w Pekinie - dotyczące sytuacji kobiet. Osiągnięto tam zgodę, że istnieje coś takiego jak prawa reprodukcyjne, co Watykan uznał za złamanie monopolu kościoła w tej sferze. Z inspiracji watykańskich urzędników zaczęły pojawiać się publikacje, że oto powstaje niebezpieczna "ideologia gender", która jest "nowym marksizmem", bo to było chwilę po upadku ZSRR. Niespecjalnie to chwyciło, funkcjonowało w następnych latach głównie jako figura publicystyczna, nie wywoływało większego rezonansu. Aż do teraz. Dziś walka z "ideologią gender" czy "ideologią LGBT" to już nie jest akcja sterowana z Watykanu, im to się totalnie urwało ze smyczy.
Urwało ze smyczy?
Eksplodowało. Bo że jakieś grupy konserwatystów czy integrystów religijnych związanych z Kościołem chcą pozbawiać kobiety ich praw, to nic nowego. Tak było, jest i będzie. Natomiast niesamowite, że od paru lat walka z "ideologią gender" czy "ideologią LGBT" zaczęła się robić popularna, zgarniać ludzi na demonstracje, napędzać wyborców partiom populistycznym. W zasadzie każdy populista, jak chce sobie nabić głosów, to do programu włącza antygenderowe treści. Ludzi to grzeje.
I dlaczego ludzi to grzeje?
Bo sprzeciw wobec "ideologii gender" zaczął funkcjonować jako symbol buntu.
Ta zmiana nastąpiła po 2008 roku, kiedy przyszedł wielki kryzys finansowy w Europie i USA, a wraz z nim kryzys liberalnej demokracji i neoliberalnego modelu ekonomicznego. Co się dzieje od czasu kryzysu w świecie Zachodu? Dalsze urynkowienie systemu liberalnej demokracji, coraz bardziej niestabilne warunki pracy, coraz gorsze usługi publiczne, a jednocześnie ten sam system głosi, że jesteśmy tacy wspaniali, progresywni, prawa kobiet, gejów, lesbijek są nam bliskie, walczymy o rozmaite mniejszości. I ludzie wyczuwają w tym totalny fałsz.
Na tych antygenderowych demonstracjach najczęściej nie chodzi o żaden gender, tylko właśnie o bunt przeciwko systemowi.
Bunt?
Okrzyki "precz z gender", "precz z LGBT" stały się najbardziej rozpoznawalnymi znakami sprzeciwu w dzisiejszym świecie. Jak chcesz mocno wykrzyczeć złość, żeby było wiadomo, że pieprzysz wszystkie świętości obecnego systemu, no to krzyczysz właśnie to. I uważam, że to jest nasze główne nieszczęście: dziś bunt antysystemowy kojarzy się ludziom z protestami przeciwko prawom kobiet, gejów i lesbijek.
Ja sobie zdaję sprawę, że wiele osób to przeczyta i pomyśli, że staram się idealizować ludzi, którzy są mizoginami, homofobami i próbuję udowodnić, że to wspaniali rewolucjoniści. Ale naprawdę - to by nigdy nie urosło do takich rozmiarów, gdyby nie ten antysystemowy element. Jeżeli spojrzymy, co się dzieje w świecie politycznym, wszędzie widać ruchy przeciwko istniejącemu systemowi, które chodzą takimi dziwnymi bocznymi drogami. Weźmy Brexit - uważam, że to nie był głos przeciwko multikulturowej naturze Wielkiej Brytanii, tylko przeciwko polityce cięć prowadzonej przez kolejne brytyjskie rządy. Tyle że te oszczędności w usługach publicznych zostały tam opakowane w narrację, że to Unia Europejska wszystko narzuca. Wybór Donalda Trumpa i całej masy innych populistycznych przywódców na świecie wpisuje się ten sam trend. Trump w USA i Bolsonaro w Brazylii zgodnie podejmują kwestie antygenderowe i świetnie im to robi w sondażach, chociaż w mediach i debacie publicznej wszyscy się burzą: "No jak to? Co oni wygadują? Jak oni mogą? Jak to możliwe, że kobiety na nich głosują?!".
W niektórych krajach katalizatorem była bardziej kwestia imigracji, w innych "ideologia gender", w Polsce powstają "strefy wolne od LGBT", a w Niemczech trwają protesty przeciwko edukacji seksualnej w szkołach, więc ten toksyczny miks nieco się różni w zależności od kraju. Ale wszędzie występuje pewna cecha wspólna: poczucie, że międzynarodowe instytucje i międzynarodowe siły narzucają nam jakieś wartości. "Ktoś nam to narzuca, nie pozwolimy" - to jest ta sama śpiewka u brexitowców, u Trumpa, u Salviniego we Włoszech, Marine Le Pen we Francji, AfD w Niemczech, aż po Kaczyńskiego w Polsce. O tym "narzucaniu" mówi się na przykład w kontekście konwencji stambulskiej, która dotyczy zapobiegania i zwalczania przemocy wobec kobiet. "Odrzucamy konwencję, bo nie będą nam narzucać z zewnątrz jakichś obcych ideologii" - słyszymy. A tak naprawdę to paralela do tego, że te same międzynarodowe instytucje narzucają społeczne i ekonomiczne ograniczenia, takie jak deregulacja rynku pracy i cięcia budżetowe.
Zamiast iść na demonstrację przeciwko cięciom w edukacji czy służbie zdrowia, idę na wiec przeciwko "ideologii gender"?
Tak. Bo nastąpiło przekierowanie złości. Międzynarodowe instytucje narzucają określoną politykę gospodarczą, ale ludziom łatwiej protestować przeciwko "narzucaniu" konwencji stambulskiej. Tak naprawdę jest to sprzeciw wobec demokracji liberalnej z charakterystycznym dla niej skupianiem się na prawach człowieka i ochronie mniejszości, przy jednoczesnym totalnym braku społecznego czy ekonomicznego zabezpieczenia coraz szerszych grup społecznych.
Gdyby na tych transparentach "precz z ideologią gender" napisać coś bliższego prawdzie, to musiałoby tam być coś w stylu "nie zgadzamy się na ten model globalizacji, który nam od lat narzucacie".
Czy hasła walki z "gender" i "ideologią LGBT" są w Polsce mocniejsze niż gdzie indziej?
Nie, to się dzieje wszędzie. Węgry, Bułgaria, Słowacja odrzuciły ratyfikację konwencji antyprzemocowej na tej samej podstawie: nie będą nam tu wciskać obcych ideologii. Na rzekomo cywilizowanym Zachodzie, który miał być odporny na antykobiecą retorykę jest podobnie: Marine Le Pen straszy genderem we Francji, Matteo Salvini we Włoszech, w Hiszpanii jest partia VOX, która bardzo aktywnie działa na tej platformie. W Niemczech mamy AfD, która też mocno posługuje się tą kalką. W tej chwili praktycznie w każdym kraju Unii można znaleźć partię - zwykle rosnącą w sondażach - która to wykorzystuje. W sprawie konwencji stambulskiej Komisja Europejska dostała protest od ponad trzystu organizacji pozarządowych z całej Unii, to naprawdę mocna fala.
Ale dlaczego właśnie gender ludzi grzeje? Dlaczego akurat na to padło?
Już mówiłam: bo brakuje innego języka buntu.
W Polsce mamy za sobą trzydzieści lat polityki centrowej, a na Zachodzie to będzie już pięć dekad. Polityki, która wyklucza jakąkolwiek alternatywę dla neoliberalnej wersji wolnego rynku. Ona jest czymś tak obiektywnym i nieuchronnym jak krążenie Ziemi wokół Słońca. Kryzysy finansowe, zwolnienia, cięcia budżetowe, erozja stabilnych miejsc pracy - to są rzeczy naturalne jak pory roku, nic się z tym nie da zrobić. "No cóż, globalizacja". "No cóż, automatyzacja". Partie lewicowe przez ostatnie dekady nie miały już żadnej agendy poza kulturowo-obyczajową, a polityka lewicowa stała się synonimem walki o prawa mniejszości. Społeczeństwo przestało widzieć politykę jako arenę do zmiany warunków swojego życia, tylko wszystko przeszło na poziom kulturowy.
Poza tym "gender" to taki pojemny worek, wszystko można do niego wrzucić, dowolne strachy, bo nikt do końca nie wie, o co chodzi. Nawet w środowisku progresywno-feministycznym nie ma zgody co do definicji gender, więc trudno, żeby społeczeństwo to rozumiało.
A twoja definicja jaka jest?
Dla mnie celem feminizmu - ale uprzedzam, że to już trochę taki old-school, który odchodzi do lamusa - powinno być to, że masz swoje ciało, ono jest kobiece albo męskie, ale niezależnie od tego możesz robić, co chcesz, i zachowywać się, jak chcesz. Podobnie zresztą definiuje gender konwencja stambulska: jako płeć kulturową, czyli chodzi o role i obowiązki, które społeczeństwo narzuca kobietom i mężczyznom, więc jeżeli tego nie zmienimy, to będziemy zamknięci w swoich małych klatkach oczekiwań genderowych.
Ale coraz częściej ruchy feministyczne traktują gender jako problem identyfikacji płciowej, czyli istnieje coś w rodzaju płynnej tożsamości od męskiej do żeńskiej, i możesz na tej skali decydować, kim się czujesz, niezależnie od płci biologicznej. Możesz się umieścić bliżej męskiego krańca skali, albo bliżej żeńskiego, albo gdzieś pośrodku. Chodzi o to, że każdy może wybrać sobie to, za kogo się uważa.
I to źle?
Świetnie, tylko w ten sposób jako ruch feministyczny odchodzimy od problemu identyfikacji ról społecznych i schodzimy na poziom indywidualnej osoby. I nie za bardzo nam to pomaga zdekonstruować system, w którym tkwimy. Nie wydaje mi się to dobrą podstawą do przebudowy systemu w kierunku praw kobiet, jeśli każdy będzie się zajmował sam sobą. Więc dla mnie bardziej przydatną definicją jest ta tradycyjnie feministyczna.
Poza tym zaczynamy gubić ludzi. Te nasze dyskusje wychodzą poza doświadczenie większości. To jest ciągłe podnoszenie poprzeczki "normalsom".
Podnoszenie poprzeczki?
Chodzi mi głównie o problem identyfikacji płciowej, która ma być niezależna od biologii. To jest ten moment, w którym zaczynamy przekraczać taki "zdrowy rozum".
Słabość ruchów progresywnych polega na tym, że zaczęły mówić o kwestiach dość abstrakcyjnych dla większości ludzi, twierdząc, że są to najbardziej palące kwestie społeczne i to w czasie kryzysu obecnego modelu gospodarki, demokracji, gdy większość odczuwa lęk, niepewność, nie wie, jak dotrwać do pierwszego, kolejka do lekarza jest długa, a emerytura niska. I wtedy pojawia się jakiś rzekomo lewicowy ruch, który twierdzi, że najważniejszą kwestią do ogarnięcia jest właśnie kwestia identyfikacji płciowej - no, wydaje mi się, że to nie jest zbyt odpowiedzialne. Ludzie czują się skonsternowani i ja absolutnie rozumiem tę konsternację.
Coś jeszcze cię denerwuje w twoim własnym obozie?
Że w ruchu feministycznym, czy też - szerzej - progresywnym, zajmującym się prawami człowieka - nie rozmawiamy. Jeżeli uznamy coś za prawdę, to jest to prawda niekwestionowana, nie ma debaty, a jak ktoś próbuje zacząć rozmowę, to słyszy, że nie można, bo to byłoby kwestionowanie czyjejś tożsamości i mogłoby kogoś urazić.
Rozmowa? Urazić?
No to jest właśnie problem z polityką tożsamości. Nie możemy rozmawiać o różnych kwestiach politycznych, bo sama rozmowa może zostać przez jakąś mniejszość odebrana jako raniąca, a obrażanie mniejszości to największy grzech polityczny. Mamy całą listę tożsamości, które trzeba jakoś tam sprecyzować i uwzględnić. Byłam ostatnio na spotkaniu w pewnej instytucji europejskiej, gdzie na początku ogłoszono, że jesteśmy w bezpiecznym miejscu, bo tutaj nie dyskryminuje się nikogo ze względu na rasę, religię, płeć, ani ze względu na rozmiar, czyli jeżeli ktoś ma nadwagę, czy też niedowagę, to też go nie dyskryminujemy. No ok, ja się z tym oczywiście zgadzam, ale ogłaszanie tego wydaje mi się zwyczajnie głupie. Zaczynamy rozwijać coraz dłuższą listę kategorii i zawsze znajdzie się jeszcze jakaś kolejna grupa, o której nie pomyślałeś, ty wstrętny, uprzywilejowany człowieku. Powstaje niekończąca się lista mniejszości do uznania i uhonorowania, a jednocześnie - i to jest główny problem - wdrażane są polityki społeczne, które wykluczają miliony ludzi z dostępu do godnego zatrudnienia. I to jest w porządku, to w zasadzie tym ruchom progresywnym niespecjalnie przeszkadza.
Wszystkie wielkie korporacje - co widziałam w Warszawie na ostatniej Paradzie Równości - na bilbordach i witrynach sklepów wywiesiły tęczowe flagi. Każdy Amazon, Biedronka i inny Netflix strasznie wspierają ruch LGBT. Może to jest nawet fajne, tylko ja tego nie rozumiem. I nie do końca jest to przysługa dla ruchów LGBT, bo jednocześnie korporacje eksploatują ludzi w Polsce i na świecie, o Amazonie powstało kilkaset reportaży, jak wykorzystuje pracowników, ale - proszę bardzo - ma tęczową flagę i z okazji Parady Równości książki o tematyce gejowskiej sprzedaje ze zniżką 10 proc. To jest absurd! I to jest właśnie ten fałsz, na który ludzie reagują. Bo oto ruchy, które mówią nieustannie o kwestiach równościowych i powiewają nimi na sztandarach, mnie jako zwykłego człowieka mają gdzieś, a dbają tylko o różne mniejszości, coraz bardziej dla mnie odległe, zawsze to inni ludzie są dyskryminowani, to innym trzeba pomagać, a ja z moim kredytem studenckim, na który tyram na kontraktach "zero hours", bez żadnych praw socjalnych - ja jestem niby ten uprzywilejowany?
Szkodzi nam ślepota na kwestie socjalne i zbytnia uwaga skierowana na różne inne dyskryminacje, które oczywiście istnieją i są poważnymi sprawami, ale powinny być połączone z problemami społeczno-ekonomicznymi. W dodatku postulaty antydyskryminacyjne są bardzo często robione pod klasę średnią i wyższą. Jeżeli walczymy o prawa kobiet w firmach, to głównie słychać postulat zwiększenia liczby kobiet w zarządach i na stanowiskach kierowniczych, o czym kasjerka z Biedronki może sobie pomarzyć. Jeśli mówimy o prawach mniejszości seksualnych, no to ważne są wyłącznie śluby, jakby dla kogoś, kto jest gejem w małej miejscowości i nie może się wyprowadzić od rodziców, zmienić środowisko, zacząć żyć z partnerem, bo go po prostu z pensji nie stać na wynajęcie mieszkania - jakby problemy kogoś takiego miało rozwiązać prawo do wielkiego ślubu gejowskiego z wielkim tortem. Nie mówię, że to jest nieistotna kwestia, ale głównie dla wielkomiejskiej klasy wyższej. A inni geje mają całą masę barier do pokonania bardziej klasowych czy społecznych.
Wielu wyborców odrzuca równość płciową czy prawa LGBT nie dlatego – jak często się twierdzi – że są cywilizacyjnie "zacofani", ale dlatego, że w ich opinii zatroskanie mainstreamowych polityków o prawa mniejszości jest fałszywe, bo przecież ci sami decydenci zupełnie nie interesowali się społecznymi czy ekonomicznymi prawami większości społeczeństwa. Spójrz na rządy prezydenta Macrona we Francji, który próbuje robić za wspaniałego progresywnego feministycznego lidera, tak samo premier Justin Trudeau w Kanadzie, mdli mnie, jak słucham tych ludzi. Administracja Macrona była kompletnie zaskoczona wybuchem "żółtych kamizelek", bo nawet nie pomyślała, że podwyżka cen diesla na stacjach benzynowych najbardziej uderzy w klasę niższą na prowincji i spowoduje protesty. Jedną ręką dajemy wspaniałe możliwości kobietom z klasy średniej, a jak ktoś protestuje przeciwko ogólnemu pogorszeniu systemów socjalnych i warunków życia, to wysyłamy policjantów.
A dlaczego cię mdli na widok premiera Trudeau?
Bo jest totalną wydmuszką. Gdyby taka pusta polityka tożsamości mogła być człowiekiem, to byłaby właśnie nim. On jest ulubieńcem mediów, jak stworzył gabinet to - ach! niesamowite! - dał 50 proc. miejsc kobietom, a jedna z nich była nawet na wózku.
No ale to źle?
To się nie przekłada na żadną realną politykę, która mogłaby coś zmienić w życiu kobiet. To takie liberalne rozumienie feminizmu: nie zmieniamy żadnych struktur władzy, wszystko pozostaje tak samo, mamy eksploatację kobiet na dole drabiny społecznej, mamy kiepskie warunki pracy, praktycznie usuwamy całą ochronę społeczną, ale spoko, damy więcej kobiet tu i tam, do zarządów państwowych spółek, do wielkich korporacji i będzie super, bo jak one się pojawią na wysokich stanowiskach, to ogłosimy pełne równouprawnienie. Tylko te wszystkie kobiety na wysokich stanowiskach mają w domach sprzątaczki, które pracują za mniej niż minimalna krajowa i umożliwiają im tę wspaniałą pracę w korporacjach. Ale o tym już nie mówimy. Ani o tym, że te sprzątaczki nie mają czasu dla własnych rodzin, bo pracują w kilku miejscach równocześnie, żeby jakoś się utrzymać - i to nie jest nasz problem, bo daliśmy więcej kobiet do zarządów. No to śmierdzi fałszem na kilometr.
W Kanadzie te sprzątaczki są często z Polski.
Oczywiście. I tak samo u nas możliwość kariery w korporacjach kobietom z klasy średniej umożliwia to, że Ukrainka pilnuje dzieci, pierze i sprząta za 15 zł za godzinę.
Unia Europejska co jakiś czas ogłasza ranking krajów pod względem równości płci. Jednym z wyznaczników pozycji jest to, jaki procent kobiet uczestniczy w rynku pracy. Im więcej, tym lepiej - według rankingu - dla równości płci. I oczywiście Polska jest gdzieś tam nisko. Po publikacji kolejnych edycji zawsze słyszę komentarze: jeszcze mamy w Polsce duży dystans do nadrobienia, zbyt wiele kobiet "siedzi w domu z dziećmi", zamiast pracować. Tymczasem wpychanie kobiet na rynek pracy bez zwracania uwagi, jak ten rynek pracy wygląda, jest czymś skrajnie nieodpowiedzialnym. Jakie prace są dostępne dla tych kobiet? Ile one mogą zarobić? Jeśli tych pytań nie stawiamy, a kładziemy nacisk na to tylko, żeby one pracowały, no to prowadzimy w gruncie rzeczy politykę neoliberalną. Te rankingi w ogóle nie biorą pod uwagę, że mnóstwo kobiet z Europy Środkowej i Wschodniej jedzie do Niemiec czy Austrii, pracują w domach na czarno, zapewniają opiekę, sprzątają, gotują, i dzięki temu te niemieckie, austriackie, francuskie kobiety są w stanie uczestniczyć w oficjalnym rynku pracy i nabijać swoim krajom świetne wskaźniki w rankingach. Po czym patrzą na nas z wyższością: tam w Europie Środkowo-Wschodniej jest dramat, wiele się jeszcze musicie nauczyć. I to jest kolejna hipokryzja, którą ludzie czują.
Kiedy o tym wszystkim mówię na konferencjach w Niemczech czy Belgii, to się spotykam najczęściej z niezrozumieniem. "500 plus u was weszło, dużo kobiet odeszło z rynku pracy, co wy w tej Polsce wyczyniacie?". Bo jak to może być, że kobiety nie chcą pracować?! Ciężko tym ludziom wytłumaczyć - zwykle są to środowiska akademickie i ludzie z organizacji pozarządowych, którzy może nie wiedzą, jak wygląda praca w sklepie czy na magazynie - że praca może się nie podobać. Jeżeli słyszę, że ktoś dostaje 500 zł miesięcznie i postanawia, że może odejść z tego powodu z pracy, no to pierwsze pytanie powinno brzmieć: to co to była za praca, ile ta kobieta zarabiała?
Kobiety w Niemczech pracują nie dlatego, że im mężczyźni w domach tak wspaniale pomagają, tylko mają Ukrainki i Polki, które ogarniają opiekę nad dziećmi, sprzątanie i opiekę nad starzejącymi się rodzicami.
Jak zatrzymać pochód prawicowego populizmu?
Trzeba połączyć najważniejsze postulaty kulturowe z kwestiami socjalnymi.
No ale ludzie zaczynają ziewać, jak słyszą o "kwestiach socjalnych". Natomiast kiedy mowa o "gender", "LGBT" i innych kwestiach kulturowych, to natychmiast stają na baczność i każdy ma zdanie.
No tak. Więc będziemy dodawać kolejne literki do LGBT - Q, A, a potem dodajemy plus - i nawet jak ktoś w tym siedzi, to się nie może połapać. I będziemy toczyć w najlepsze wojnę kulturową, którą będą wygrywać prawicowi populiści, bo oni po prostu są lepsi w te klocki niż liberałowie czy lewica.
Dlaczego są lepsi?
Bo mają mniej skrupułów i jest im na rękę zachowanie status quo, odwrócenie uwagi od kwestii systemowych.
Musimy znaleźć nowy język rozmowy, ale przede wszystkim musimy mieć o czym mówić. Dopóki to będą abstrakcje, które nie odnoszą się za bardzo do tego, co "normalsi" widzą codziennie, co przeżywają, to populiści będą mogli nami straszyć, opowiadać, że ideologowie z zagranicy chcą zmusić, żeby wasze dzieci masturbowały się w przedszkolach. Cały czas poruszamy się w tej sferze kulturowej, a najważniejsze, żeby się z tego wyrwać i żeby polityka faktycznie była areną sporu prawdziwego: o warunki życia, o dystrybucję dochodów. Na razie kroczymy po bardzo niebezpiecznej ścieżce, gdzie kwestie socjalne mogą być stopniowo przejmowane przez prawicę, w Polsce przez PiS, ale to się może powtarzać też w innych krajach. Jeśli populistyczna prawica okaże się sprytna i do swojego pakietu antygenderowego dołączy opowieść o sprawiedliwości społecznej, to bardzo trudno będzie z tego punktu zawrócić.
***
Elena Zacharenko (1986) – politolożka specjalizującą się w tematyce praw kobiet. Od dziesięciu lat mieszka w Brukseli i zajmuje się polityką europejską. Współpracuje z organizacjami kobiecymi i pozarządowymi zajmującymi się kwestiami praw człowieka.
