Dukaj - czy uda mu się przewidzieć przyszłość?

W powieści "Czarne oceany" Dukaj opisuje społeczeństwo za pół wieku. Fundamentem relacji społecznych (i wyznacznikiem statusu klasowego) jest NEti, czyli "nowa etykieta" - kodeks zachowań, którego złamanie grozi konsekwencjami prawnymi.

Poszło to stopniowymi przybliżeniami, cichą kumulacją sądowych precedensów i obyczaju prawnego.

Jego egzekwowanie wymaga pełnej inwigilacji, wszystko jest obserwowane i nagrywane, relacje międzyludzkie nawiązywane są natomiast przez swatów-prawników.

W miejscach publicznych obowiązywał sztywny kodeks dopuszczalnych zachowań, określający, jakie słowa i gesty w żaden sposób nie mogą zostać zinterpretowane jako naruszenie cudzej prywatności. Nicholas - jak wszystkie dzieci - poznał go na długo przedtem, zanim zrozumiał jego źródło i cel.

"NEti" raczej nieprzypadkowo dzieli nazwę z Netykietą, nieformalnym kodeksem zachowania w internecie. Nieformalnym, lecz egzekwowanym przez moderatorów forów czy blogosfery. O ile ban na liście dyskusyjnej nie wydaje się czymś dramatycznym, to zupełnie inne konsekwencje ma nieprzestrzeganie zasad serwisów takich jak Facebook. Dla wielu użytkowników wyrzucenie z serwisu społecznościowego równa się śmierci towarzyskiej - odcięciu od informacji i głównego kanału komunikacji ze znajomymi. Inwigilacja, dzięki której działa powieściowy NEti, przedostaje się powoli do reala. Smartfony rejestrują dane geolokacyjne, serwery przechowują historie internetowych zapytań, systemy monitoringu zapewniają bezpieczeństwo (lub jego ułudę) kosztem utraty prywatności.

Memetyka to "nauka upadła": w 2005 roku zamknięty został periodyk "Journal of Memetics". Powód - brak publikacji. Tak w ciszy odeszła nadzieja na ściśle naukowe opisanie zjawisk kulturowych: memy (termin ukuty przez Richarda Dawkinsa w "Samolubnym Genie" z 1976 roku, użyty jako metafora), cząstki informacji (replikatory kulturowe) miały na podobieństwo genów (replikatorów biologicznych) podlegać zasadom ewolucji - mnożyć, mutować, przekazywać. Podobieństwa są kuszące, nic dziwnego, że idea ta uwiodła (zamemiła!) wielu ludzi.  Memetyka odgrywa ważną rolę w powieści Jacka Dukaja "Czarne oceany", w której autor narzędziami tzw. twardej fantastyki naukowej opisuje zjawisko paranaukowe - telepatię. Pojawia się w tym świecie ciekawa dziedzina - inżyniera memetyczna.

Specjalistów od manipulacji memetycznej zatrudniały tysiącami agencje reklamowe, werbowały ich na stanowiska ekspertów od public relations wszystkie firmy i instytucje, otaczali się nimi politycy, kolobbyści, wykorzystywał przemysł rozrywkowy, nawet przywódcy religijni nie lekceważyli ich analiz. Wciąż mało kto nazwałby memetykę nauką bardziej ścisłą od chociażby teorii marketingu - co wszakże nie przeszkadzało decydentom opierać się na niej i stosować do jej wskazań. Widocznie w praktyce okazywała się skuteczna, a w każdym razie za taką ją uważano.

Bo chociaż jako nauka memetyka odniosła porażkę, to wciąż okazuje się znakomitą metaforą i narzędziem opisu kulturowych (zwłaszcza internetowych) fenomenów. Inżynieria memetyczna ma się dobrze.

Namiastkę tego, co Jacek Dukaj opisał w "Czarnych oceanach" przeżył każdy, komu robot-snajper sprzątnął sprzed nosa upatrzony przedmiot w serwisie aukcyjnym. Inteligentni cyfrowi agencji wyszukują co lepsze oferty, są oddelegowywani do podbicia ceny w ostatniej chwili... A gdyby działo się to w większej skali, gdyby cała gospodarka sterowana była przez sztuczne inteligencje i inne temu podobne twory, ścierające się w ekonomicznej walce na kolejnych metapoziomach? Tak wyglądają właśnie Wojny Ekonomiczne opisane przez Dukaja, "wynaturzenie zwycięskiego kapitalizmu". Ciekawie - zwłaszcza w kontekście obecnego kryzysu - wygląda ekonomia w opowiadaniu "Crux" z futurologicznej antologii "PL50+. Historie przyszłości". W warunkach nanotechnologicznej gospodarki dobrobytu (wieszczonej przez K. Erica Drexlera, autora pojęcia "szarej masy", chmury inteligentnych nanorobotów) możliwe jest zapewnienie socjalnego bezpieczeństwa, choć nie rozwiązuje to wcale problemów społecznych - pogłębia się podział między warstwą pasywnych konsumentów socjalu i bogatą (materialnie i kulturowo) klasą aktywną (która w dodatku przyjmuje zwyczaje szlacheckie; przypomina to neowiktorian z eksplorującej podobne tematy powieści "Diamentowy wiek" Neila Stephensona). Ekonomia zaś oparta jest na poskromieniu kryzysów metodami przypominającymi kontrolowane podpalanie lasów:

specjalizujemy się w inżynierii kryzysów.(...) Od dawna wiadomo, że gospodarka rozwija się w cyklach i że żadna hossa i wzrost nie mogą trwać wiecznie; sztuka polega więc nie na sztucznym ich podtrzymywaniu, lecz takim wywoływaniu i zarządzaniu kryzysami, recesjami, dewaluacjami, by posłużyły one tylko jako katalizator jeszcze większego wzrostu, możliwie bezbolesny.

Przyszłość przyśpiesza - to co tydzień temu było snem fantasty, dziś jest aplikacją na iPhone'a. Najnowszy zbiór opowiadań (czy raczej -  powieści, bo mają one po kilkaset stron) Jacka Dukaja "Król Bólu" otwiera tekst "Linia oporu", gładko ekstrapolujący dzisiejsze społeczeństwo konsumentów "contentu", treści przygotowywanej przez koncerny multimedialne. Projektanci sensów przygotowują treści wypełniające czas. "Na początku nazywało się "spędzaniem wolnego czasu". Ale w miarę wzrostu wydajności pracy ów czas wolny rósł w proporcji do czasu pracy. Rosły działy gospodarki zajmujące się dostarczaniem contentu dla życia w "wolnym czasie". Zwłaszcza dla tych, którzy w społeczeństwie dobrobytu nie mieli nic do roboty (znów - wspomniany wyżej "Crux"). Społeczeństwo spędzające czas grając w gry komputerowe zaczyna myśleć grami; punkty doświadczenia za udane relacje społeczne, punkty za dobre uczynki, punkty za cokolwiek. Wizja ponura (nazbyt ponura), a na ile prawdziwa? Wszystko, o czym śnili fantaści, jest dziś aplikacją na smartfony. Całkiem niedawno furorę zrobiła appka "Dunnit!" - program do planowania zadań, który został wyposażony w mechanizm znany z konsolowych systemów Xbox 360 czy Playstation 3 - za każde wykonane zadanie użytkownik (czy też "gracz w życie") otrzymuje punkty i trofea. Staromodny order z kartofla został zastąpiony wirtualnymi nagrodami. Zadanie wykonane, potrzeba zwycięstwa i nagrody zaspokojona. I w dodatku można rywalizować ze znajomymi.

Lem to przewidział! W napisanym dziesięć lat wcześniej opowiadaniu "Sto trzydzieści siedem sekund" ze zbioru "Maska" opisał komputer IBM 0161, który był "specjalnie przystosowanym do roboty redakcyjnej". Potężna maszyna ("Jest to demon szybkości, powściągany sztuczkami inżynierów po to. żeby człowiek mógł mu dotrzymać kroku. Komputer ten zastępuje dziesięciu do dwunastu ludzi.") była podłączona z siecią ("to, co nasi korespondenci wystukują w Ankarze, w Bagdadzie, w Tokio, w tej samej chwili dostaje się do jego obwodów"), zaś sam system DTP był w pełni zautomatyzowany ("może sporządzić i pięćdziesiąt rozmaitych wariantów wydania"), tak że zbędni stawał się grafik i redaktor układający makietę numeru, a nawet korekta. Cena wydumanego przez Lema komputera - ponad cztery miliony dolarów. Wymagający ludzkich operatorów Macintosh był jednak znacznie tańszy.

->> więcej